جوامع الجامع (کتاب)

«تفسیر جوامع الجامع» پس از «مجمع البیان» از معروف‌ترین آثار علامه طبرسی (م، ۵۴۸ ق) است که در مدت یک سال (از ۵۴۲ تا ۵۴۳ ق) و پس از اتمام تفسیر دیگرش تألیف شده است. طبرسی، جوامع الجامع را به دلیل کمی حجم و فزونی فوایدش، «وسیط» نیز نامیده است. این تفسیر، توسط احمد امیرى شادمهرى به فارسى ترجمه شده است.

مؤلف

فضل بن حسن طبرسى (۵۴۸-۴۶۸ ق) معروف به «امین‌الاسلام طبرسى»، محدث و مفسر بزرگ شیعه در سده ششم قمرى است.

از مهم‌ترین اساتید ایشان مى‌توان به ابوعلى بن شیخ طوسی و شیخ جعفر دوریستى اشاره نمود. همچنین عالمان بزرگی چون: شیخ منتجب الدین قمی، ابن شهر آشوب و قطب الدین راوندى از شاگردان او هستند.

از دیگر تألیفات مهم شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، اعلام الوری باعلام الهدی و تاج المواليد می باشد. امین‌الاسلام طبرسى در سال ۵۴۸ هجرى در سبزوار از دنیا رفت در مشهد مقدس به خاک سپرده شد.

محتوا و روش تفسیر

در تفسیر جوامع الجامع گزیده‌گویی شیوه مفسر است و او کوشیده تا مطالب مهم و برجسته و لطایف دو تفسیر کبیر و الوجیز خود را گردآوری کرده، از برخی مطالب آن صرف‌نظر نماید. همچنین حسن ابتکار و لطف تعبیری که در بیان دقایق آیات و کیفیت توجیه آن بکار رفته، باعث شد که این تفسیر از مجمع البیان ممتاز گردد. بیشتر مطالب تفسیر جوامع الجامع از کشّاف زمخشری اقتباس شده و در پاره‌ای از موارد نیز مطالبی از تفسیر مجمع البیان خود را نقل کرده است.

این تفسیر در مقایسه با کشاف نیز امتیازاتی دارد؛ همچون اختصار و حذف زواید و مطالب غیرضروری، نقل روایاتی از طرق شیعه که گاهی با تفسیر صاحب کشاف موافق و در بسیاری از مواضع با آن مخالف است و بیان آراء کلامی شیعه امامیه در مواردی که با دیدگاه معتزله موافق نیست یا نظر شخصی طبرسی در تفسیر آیه با نظر زمخشری مخالف است که در این صورت طبرسی از نظر صاحب کشاف عدول نموده و آنچه را خود حق می‌دانسته ذکر کرده است.

این تفسیر به سبک مجمع البیان، منظم و مرتب نیست، بلکه چون کشّاف مطالب بدون عنوان بندى، بدنبال یکدیگر آمده است. این تفسیر بسیار موجز و ویژگى مهم آن، ادبى بودن آن است که با عبارات بسیار کوتاه، آیات قرآنى را تبیین مى‌کند، و شامل تمام آیات قرآن مى‌گردد. شیوه این تفسیر، بیان مسائل مربوط به لغت، اعراب، قرائت، بیان نظم و نکات ادبى و بلاغى است، که با رعایت گزیده گویى، متنى دقیق و لطیف ارائه داده است. همین امر سبب گردید تا از طرف شوراى مدیریت حوزه علمیه قم بعنوان کتاب درس تفسیر، در پایه‌هاى اولیه دروس سطح، مورد تدریس قرار گیرد.

روش تفسیر در پردازش مطالب بدین گونه است که در آغاز با نام سوره، بیان مکى و مدنى و معناى سوره، تعداد آیات و فضیلت سوره شروع مى‌کند، آنگاه به قرائت، لغت، نحو، صرف، و واژه شناسى آیه مى‌پردازد، سپس به بیان و شرح و توضیح معناى آیه پرداخته به مانند زمخشرى، گفته‌هاى تفسیرى را ارائه مى‌کند.

در آغاز آیاتى چند که به یک موضوع مربوط است ذکر شده و سپس به تدریج اجزاء آن آیات آورده شده و در ضمن تفسیر آن جزء، قراءت و جهات ادبى از صرف و نحو و لغت و اشتقاق و بلاغت و احیانا کلام و فقه و اصول بیان گردیده است. البته در آیات الاحکام مباحث فقهى را غالبا با اختصار و بنحو ایجاز مطرح مى‌کند، (مانند سوره مائده آیه ۶ بخش: « وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکمْ وَأَرْجُلَکمْ إِلَى الْکعْبَینِ»)، و تفصیل آن را به کتاب مجمع البیان ارجاع مى‌دهند (ذیل آیه ۶ سوره مائده).

نسخه‌ها و چاپ‌هاى تفسیر

چاپ نخستین این تفسیر با چاپ سنگى و قطع رحلى در یک جلد در تهران به سال ۱۳۲۱ قمرى بود. چاپ دیگر با تصحیح و تعلیق شهید سید محمدعلى قاضى طباطبایى در سال ۱۳۸۳ قمرى و در یک مجلد. چاپ سوم در تهران توسط دانشگاه تهران با تصحیح و تعلیق دکتر ابو القاسم گرجى در چهار جلد با قطع بزرگ است که البته همین چاپ در قطع وزیرى توسط ناشر یاد شده و شوراى مدیریت حوزه علمیه قم، به طور افست نیز انجام گرفته است. دار الاضواء بیروت نیز در سال ۱۴۰۵ قمرى این کتاب را در چهار جزء و دو مجلد چاپ کرده است.

دکتر گرجى تحقیق خود را بر اساس پنج نسخه خطى و چاپى، انجام داده‌اند:

• نسخه اول متعلق به کتابخانه مجلس شوراى ملى،

• نسخه دوم چاپ یک جلدى با تحقیق شهید سید محمد على قاضى طباطبایى،

• نسخه سوم چاپ سنگى است که به اشراف جمعى از فضلاى قم تصحیح شده است.

• نسخه چهارم و پنجم به شماره ۸۱ و ۸۵ متعلق به کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران.

نسخه دوم که با تحقیق دانشمند گرامى شهید سید محمد على قاضى طباطبایى انجام گرفته داراى مقدمه‌اى سودمند در ۲۱ صفحه از محقق در شأن قرآن و تفسیر آن، ذکر خصوصیاتى از کتاب جوامع الجامع و چاپهاى گذشته آن، شرح حال مؤلف و تألیفات او و مصادر تصحیح مى‌باشد، و در پایان همان چاپ، هفت صفحه مطالب مفید و قابل ملاحظه‌اى را تنبیه نموده‌اند.

کارهایى که دکتر ابو القاسم گرجى در تحقیق خود انجام داده‌اند شامل: مقدمه‌اى شامل شرح حال مؤلف، مولفات او و معرفى جوامع الجامع؛ تصحیح نسخه دوم که متن کتاب قرار داده شد؛ حاشیه و تعلیق؛ اعراب و شکل کلمات‌؛ نقطه گذارى‌ و تهیه فهرستهاى مختلف می باشد.

پانویس

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.
• مجموعه گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "شیخ طبرسی" از محمدباقر پورامینی.

متن کتاب

• جوامع الجامع
• ترجمه تفسير جوامع الجامع